Η επιτυχία του στόχου, η αναγνώριση από τους άλλους, η επικράτηση στον εχθρό, είναι η Νίκη. Η κατάκτηση της Νίκης είναι η μεγάλη επιδίωξη, η δυνατή επιθυμία, το όνειρο. Η σχέση της με το θείο είναι πολύ στενή, αφού την στέλνει ο θεός τον οποίο συνήθως συνοδεύει. Ο θρίαμβος της Νίκης και η αποθέωση είναι έννοιες συγγενείς εφόσον υποδηλώνουν τη στιγμή που ο άνθρωπος ξεπερνά τα όριά του. Αυτή την έννοια πολύ γρήγορα την προσωποποίησαν οι άνθρωποι. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, η Νίκη ανήκε στην πρώτη θεϊκή γενιά, ήταν κόρη της Στυγός και του Πάλλαντος, αδερφή του Ζήλου, του Κράτους και της Βίας. Στο πέρασμα των αιώνων και ανάλογα με τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες έπαιρνε τη θέση που της ανήκε.
Η μορφή της αποτυπώθηκε σε αγγεία, ψηφιδωτά, λυχνάρια, σφραγιδόλιθους, ειδώλια, αγάλματα και φυσικά σε νομίσματα.

Η Νίκη των πόλεων (5ος-3ος αι. π.Χ.)
Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο τα νομίσματα εκδίδονταν από τις πόλεις-κράτη. Η κάθε πόλη χρησιμοποιούσε σύμβολα οικεία στους πολίτες της, που προέρχονταν από την ιστορία της, τη μυθολογία της, τα χαρακτηριστικά προϊόντα της.
Η πρώτη πόλη που χρησιμοποίησε την προσωποποίηση της Νίκης στα αργυρά νομίσματά της, ήταν η Ήλις (περιοχή της Ηλείας) στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. Η ίδια πόλη άρχισε να διοργανώνει τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στο ιερό της Ολυμπίας και κράτησε αυτό το ρόλο επί μία χιλιετία.

 

Αργυρός στατήρ Ήλιδος

Αργυρός στατήρ Ήλιδος

 

Η Nίκη απεικονίστηκε ως μία όρθια γυναικεία μορφή με έντονη κινητικότητα να κρατά στεφάνι, το τιμητικό έπαθλο για τον νικητή σε αθλητικούς αγώνες ή στον πόλεμο.
Η Νίκη χρησιμοποιήθηκε επίσης σε νομίσματα άλλων ελληνικών πόλεων και αποικιών από την Ιταλία και την Σικελία μέχρι τη Μικρά Ασία.

 

Αργυρό δεκάδραχμον Συρακουσών

Αργυρό δεκάδραχμον Συρακουσών

 

Στα νομίσματα των πόλεων αυτών, το στεφάνι της Νίκης δεν προορίζεται για τον νικητή όπως στην Ολυμπία αλλά για τον νικητή της πόλης. Στα νομίσματα των Συρακουσών, της Μεσσήνης, της Γέλας, των Λεοντίνων, της Κατάνης, της Καμάρινας, η Νίκη υπερίπταται άρματος και στεφανώνει τον ηνίοχο ή τα άλογα.

Σε κάποιες περιπτώσεις στη διάρκεια του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. οι παραστάσεις νομισμάτων σχετίζονται με πολεμικά γεγονότα και προβάλλουν τη νικηφόρα έκβαση της μάχης. Η νίκη απεικονίζεται να κρατεί άφλαστο από την πρύμνη πλοίου, υποδήλωση νίκης σε ναυμαχία, σε στατήρα της Κυζίκου, να θυσιάζει κριό μετά από νικηφόρα μάχη σε στατήρες της Λαμψάκου και της Αβύδου ή να στερεώνει τρόπαιο, το νικητήριο μνημείο που κατασκευάζεται από τον οπλισμό των ηττημένων στο πεδίο της μάχης σε στατήρα της Λαμψάκου.

Η Νίκη των ηγεμόνων (4ος-1ος αι. π.Χ.)
Την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου (336-323 π.Χ.), η νομισματική εικονογραφία της Νίκης πήρε νέες διαστάσεις και συμβολισμούς. Οι πόλεις-κράτη, υποτάχθηκαν σιγά-σιγά στον Μακεδόνα βασιλιά και τα νομίσματα που εκδόθηκαν, είχαν κυρίως παραστάσεις που σχετίζονταν με τον νέο ηγεμόνα. Η μορφή της Nίκης έγινε επιβλητική και μεγαλοπρεπής, εκτός από το στεφάνι κρατούσε στυλίδα, ιστό πλοίου, και προέβαλε γενικά την πολεμική επιτυχία και τη δόξα.

 

Χρυσός στατήρ Αλεξάνδρου Γ

Χρυσός στατήρ Αλεξάνδρου Γ

 

Οι Διάδοχοι και οι μεταγενέστεροι βασιλείς ακολούθησαν αυτό το πρότυπο, και συγχρόνως εισήχθηκαν νέοι εικονογραφικοί τύποι. Η νίκη συνδέθηκε με τους βασιλικούς οίκους, συμβολίζοντας την εύνοια του θείου και τη δόξα των ηγεμόνων.

Η απεικόνιση της Νίκης να στέφει, να ανεγείρει ή να κρατά τρόπαιο της μάχης, προέβαλε τις στρατιωτικές επιτυχίες των ηγεμόνων. Tον ίδιο σκοπό εξυπηρετούσε και η παράσταση της Νίκης να σαλπίζει στην πλώρη πολεμικού πλοίου στα νομίσματα του Δημητρίου Πολιορκητή.

 

 

Μεγάλοι διάδοση είχαν και οι εικονογραφικοί τύποι που συνδέουν τη Νίκη με κάποιους θεούς ή ήρωες προστάτες βασιλικών οίκων ή πόλεων. Άλλες φορές στεφανώνει τον ήρωα αλλά παριστάνεται και στη δεξιά παλάμη των θεών, του Δία, της Αθηνάς, της Αφροδίτης. Ο τύπος αυτός της Νίκης ως συνοδού των θεών θα διαδοθεί σε κοπές των βασιλέων της Ανατολής μέχρι την Βακτρία.

 

Αργυρό τετράδραχμον Λυσιμάχου της Θράκης

Αργυρό τετράδραχμον Λυσιμάχου της Θράκης

 

Victoria Romana (3oς-1ος αι. π.Χ.)
Όταν η Ρωμαϊκή Δημοκρατία απέκτησε μεγαλύτερη εξουσία και έκταση μετά από νικηφόρες μάχες (211-205 π.X.). εξέδοσε τα δικά της αργυρά νομίσματα τα οποία ονομάστηκαν victoriati, σ’ αυτά η Νίκη απεικονίζεται να στεφανώνει τρόπαιο.

 

Αργυρός βικτωριάτος (victoriatus) Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

Αργυρός βικτωριάτος (victoriatus) Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

 

Στη διάρκεια του 2ου και 1ου αιώνα π.Χ. οι νικηφόρες πορείες των λεγεώνων της Ρώμης, έδωσαν νέες αφορμές για την παράσταση της Νίκης στα νομίσματα.

 

Η αυτοκρατορική Νίκη (1ος αι. π.Χ. – 5ος αι. μ.Χ.)
Η νίκη του Οκταβιανού στη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.) έθεσε τα θεμέλια μιας αυτοκρατορίας. Και η Νίκη απεικονίστηκε στα νομίσματα πάνω σε πολεμικό πλοίο. Η μορφή της νίκης συνδέθηκε με τον αυτοκρατορικό θεσμό αφού πρόβαλε τον αυτοκράτορα και την στρατιωτική του δύναμη και τις επιτυχίες του.

 

Χρυσός aureus Μάρκου Αυρηλίου

Χρυσός aureus Μάρκου Αυρηλίου

 

Με τη δημιουργία της αυτοκρατορίας εμφανίστηκε και η παράσταση της Νίκης πάνω σε σφαίρα και αναγράφηκε το όνομά της, VICTORIA AVG, παρουσιάστηκε επίσης να στεφανώνει τον αυτοκράτορα ή τους δύο Αυγούστους ή να χαράσσει πάνω στην ασπίδα.
Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού νέα σύμβολα όπως το χριστόγραμμα και ο σταυρός πήραν εν μέρει τη θέση της μορφής της. Ο Μέγας Κωνσταντίνος και οι διάδοχοί του (307-364) χρησιμοποίσηαν την παράστασή της σε επετειακές κοπές, δηλαδή σε μετάλλια, ακολουθώντας την παλαιότερη παράδοση, στα οποία η Νίκη στεφανώνει την προσωποποίηση της νέας πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη.
Στη διάρκεια της πρωτοβυζαντινής περιόδου (4ος-7ος αι.) συντελείται μία αργή διαδικασία μεταλλαγής των ρωμαϊκών θεμάτων σε χριστιανικά. Έτσι στα νομίσματα του 4ου και 5ου αιώνα, η Νίκη παριστάνεται όρθια κρατώντας σταυρό ή καθιστή κρατώντας ασπίδα με το χριστόγραμμα ή σε ολόσωμη παράσταση γεμάτη κίνηση κρατώντας στεφάνι και σταυροφόρο σφαίρα.

 

Σόλιδος Αναστασίου Α΄

Σόλιδος Αναστασίου Α΄

 

Από τη Νίκη στον Άγγελο (6ος-13ος αι.)
Η μετατροπή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε βυζαντινή σήμαινε και τον σταδιακό εκχριστιανισμό των συμβόλων έτσι η Νίκη, παγανιστική θεότητα, η θεά Victoria των Ρωμαίων, αλλά και συνοδός και μάρτυρας της εύνοιας των θεών αντικαταστάθηκε από τον χριστιανικό Άγγελο, τον μεσάζοντα ανάμεσα στον θεό και στους ανθρώπους. Για πρώτη φορά σε σόλιδο του Ιουστίνου Α΄ το 522-527, ο Άγγελος παριστάνεται με ανοικτά φτερά, κρατώντας σταυρό και σταυροφόρο σφαίρα.

 

Σόλιδος Ιουστινιανού Α΄

Σόλιδος Ιουστινιανού Α΄

 

Η παράσταση του Αγγέλου παγιώθηκε την εποχή του Ιουστινιανού Α΄ (527-565), ωστόσο στις υποδιαιρέσεις του σόλιδου, τα σημίσσια και τριμίσσια, νομίσματα περιορισμένης κυκλοφορίας, εξακολούθησε να παριστάνεται η Νίκη μέχρι τις αρχές του 7ου αιώνα.

 

Η Νίκη των μεταλλίων
Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, η μελέτη της αρχαιότητας επανέφερε τη μορφή της Νίκης στο προσκήνιο αλλά και τη χρήση των μεταλλίων. Τα μετάλλια έγιναν πολύ δημοφιλή απεικονίστηκαν σ’ αυτά θρίαμβοι, αξιώσεις, ματαιοδοξία αλλά και αποτυχίες ή αδυναμίες των αντιπάλων. Η Νίκη απεικονίστηκε σε μετάλλια βασιλέων και αρχόντων κρατώντας τον παλιό της συμβολισμό για τη δόξα, την πολεμική επιτυχία κάποιας πόλης, αλλά και τη δικαιοσύνη μέχρι τον 19ο αιώνα.

 

 

Με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896, η μορφή της Νίκης θα χρησιμοποιηθεί για να διακοσμήσει τα μετάλλια των νικητών.

 

 

Είναι εντυπωσιακή η πορεία της μορφής της Νίκης για περίπου 26 αιώνες σε νομίσματα και μετάλλια στον δυτικό κόσμο. Ξεκίνησε ως παράσταση σε νομίσματα της Ήλιδος, της πόλης που οργάνωσε για πρώτη φορά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ήταν φυσικό να αποτελέσει το σύμβολο στα μετάλλια των νικητών των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, ακολουθώντας μια δύσκολη πορεία ανάμεσα σε συμβολισμούς της ρωμαϊκής και βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και στο πνεύμα της Αναγέννησης και της σύγχρονης Ευρώπης. Τα φτερά της ήταν το κύριο χαρακτηριστικό, αλλά και το στεφάνι, το κλαδί φοινικιάς, το άρμα που οδηγούσε, το τρόπαιο, η ασπίδα, η σφαίρα πάνω στην οποία αρχικά πατούσε, αργότερα την κράτησε και η σφαίρα έγινε σταυροφόρος, ακόμα και ο σταυρός μαρτυρούν τη μακριά πορεία της και την προσαρμογή της στα δεδομένα κάθε εποχής.

Το κείμενο αποτελεί περίληψη έκδοσης για τη φωτογραφική έκθεση του Νομισματικού Μουσείου με θέμα:
«NIKH – VICTORIA» σε νομίσματα και μετάλλια.

Για τη σύνταξη του καταλόγου έχουν συνεργαστεί:
Έλενα Γλύτση, Δέσποινα Ευγενίδου, Τζένη Μπούγια, Γιόρκα Νικολάου, Γιάννης Στόγιας, Παναγιώτης Τσέλεκας.