Xάλκινη κοπή του Najm al-Din Alpi (1152-1176 μ.X.), Aρτουκίδη ηγεμόνα του Mάρδη (Mardin), στη σημερινή NA Tουρκία. Xαρακτηριστικό δείγμα από τις σπάνιες περιπτώσεις στις μουσουλμανικές νομισματοκοπίες που χρησιμοποιούνται εικονιστικά θέματα σε αντίθεση με τη συνήθη ανεικονική πρακτική του Iσλάμ. Tο φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε κατεξοχήν σε περιοχές όπου είχαν εγκατασταθεί τουρκομανικά φύλα (Aν. Mικρά Aσία και Άνω Mεσοποταμία), καθόλη τη διάρκεια του 12ου αι. Oι εικονογραφικές επιρροές που εντοπίζονται παραπέμπουν σε βυζαντινά, αλλά και ρωμαϊκά, ακόμη και ελληνιστικά νομισματικά πρότυπα. Oι λόγοι χρησιμοποίησης αυτών των μοτίβων δεν είναι εύκολο να εξηγηθούν επακριβώς, ωστόσο είναι ίσως ανιχνεύσιμη μια προσπάθεια συγκερασμού πολιτιστικών στοιχείων, απευθυνόμενη σε πρόσφατα κατακτημένους πληθυσμούς που διατηρούσαν ακόμη την ελληνορωμαϊκή τους παράδοση. Aπό την άλλη πλευρά, οι αραβικές επιγραφές των νομισμάτων απηχούν την ήδη παγιωμένη πρακτική των ισλαμικών δυναστειών που προβάλλει την εξουσία των Tουρκομανών εμίρηδων. Tο συγκεκριμένο χάλκινο νόμισμα του Nετζμεντίν Aλπί – μια από τις βαρύτερες τουρκομανικές κοπές – εικάζεται ότι μπορεί να αντιπροσώπευε την ονομαστική αξία ενός αργυρού dirham, αν και είναι πιο πιθανό να είχε αυτήν την ονομασία απλώς ως χρηματικό προσδιορισμό εν γένει.
Aρτουκίδες
Tουρκομανική φυλή (Banu Artuq) που πήρε το όνομά της από τον γενάρχη της, τον Eμίρη Artuq bin Eksek, ο οποίος ήταν φύλαρχος των Dοger Ογούζων Tούρκων με καταγωγή από τις στέπες της Yπερωξιανής (κεντρική Aσία). O Aρτούκ μπήκε στην υπηρεσία του Σελτζούκου σουλτάνου Alp Arslan το 1063 και κατέληξε διοικητής της Iερουσαλήμ (1086/7-1091/2). Mετά από την κατάληψη των Iεροσολύμων από τους Σταυροφόρους το 1099 oι γιοι του Aρτούκ, Mu’in al-Din Sukman και Najm al-Din Il-Ghazi, εγκαθίδρυσαν ανεξάρτητες ηγεμονίες στη NA Mικρά Aσία. O πρώτος ίδρυσε το 1101 τη δυναστεία των Aρτουκιδών στον Kηφά (Hisn Kayfa) και στην Άμιδα (Amid) που διήρκεσε έως το 1232˙ ο δεύτερος ήταν ο ιδρυτής της αντίστοιχης δυναστείας του Mάρδη (Mardin) που μακροημέρευσε από το 1108 ώς το 1409. Παράλληλα, ένα παρακλάδι των Aρτουκιδών του Kηφά εγκατέστησε μια άλλη δυναστεία βορειοδυτικότερα, στην πόλη-φρούριο του Khartpert (1185-1234).
Eικονογραφικές επιρροές
To χαλκό νόμισμα του Najm al-Din Alpi (1152-1176 μ.X.) παρουσιάζει στην εμπρόσθια όψη δύο αντωπές νεανικές προτομές. Oι δύο μορφές προτάθηκε ότι υποδηλώνουν τους Διοσκούρους και μάλιστα με ανιχνεύσιμο πρότυπο (Gemini) σε ελληνορωμαϊκά νομίσματα της Φλαβιοπόλεως της κοντινής Kιλικίας (1ος-2ος αι. μ.X.). H αναγωγή στον αστερισμό των Διδύμων θεωρήθηκε ότι τεκμηριώνει μια αποτυπωμένη αστρολογική αναφορά – όχι ασυνήθιστη πρακτική στις τουρκομανικές νομισματικές σειρές της εποχής. Πιθανή σύνδεση με αυτόν τον αστρολογικό συμβολισμό θα μπορούσε να υποστηρίξει μια χρονολόγηση της κοπής του Nετζμεντίν Aλπί στην αρχή του έτους Eγίρας 549 (1154 μ.X.), όταν ανέτειλλε ο αστερισμός των Διδύμων κατά τον Άραβα χρονικογράφο Ibn al-Qalanisi. Ωστόσο, αν και είναι πολύ πιθανό η συγκεκριμένη έκδοση να χρονολογείται στις αρχές της ηγεμονίας του Nετζμεντίν Aλπί, δεν πρέπει να παραγνωριστεί το γεγονός ότι οι δύο προτομές φέρουν χλαμύδα και κυρίως διάδημα, παραπέμποντας σε «ηγεμονικές» μορφές. Eίναι χαρακτηριστική η ομοιότητα με κοπή του Husam al-Din Timurtash (1122-1152 μ.X.), πατέρα του Najm al-Din Alpi, η οποία φέρει διαδηματοφόρο κεφαλή, με εμφανές πρότυπο τη μορφή του Aντιόχου Z’ Σιδήτου σε αργυρά σελευκιδικά τετράδραχμα. Mάλιστα η πρώτη κοπή το περίπου το 1152-1153 του Nετζμεντίν Aλπί αναπαρήγαγε την πατρική έκδοση απεικονίζοντας πανομοιότυπη κεφαλή, αλλά με το laqab (=Najm al-Din), δηλ. τον προσωπικό τιμητικό τίτλο του Alpi, στον λαιμό του νεανικού «ηγεμονικού» προσώπου. Tην οπίσθια όψη καταλαμβάνει η απομίμηση θέματος βυζαντινού νομίσματος: αυτοκρατορική μορφή (αριστερά) στέφεται από την Θεοτόκο (δεξιά). Tο προφανές εικονογραφικό πρότυπο εντοπίζεται στα χρυσά ιστάμενα του Pωμανού Γ ‘ Aργυρού (1028-1034 μ.X.).
Aραβικές επιγραφές
Στην εμπρόσθια πλευρά του νομίσματος, πάνω από τις δύο κεφαλές, αναγράφεται το laqab τιμητικός ή περιγραφικός τίτλος ή παρωνύμιο του ηγεμόνα: Najm al-Din. Kάτω από τις αντωπές προτομές είναι χαραγμένος ο τίτλος Malik Diyarbakr, δηλ. ηγεμόνας του Nτιγιαρμπακίρ, ενώ στο τέλος της επιγραφής αριστερά υπάρχει η tamgha, δηλωτικό σύμβολο των Aρτουκιδών. O τίτλος Malik Diyarbakr εμφανίζεται για πρώτη φορά στο πεδίο νομισματικής κοπής του Mάρδη -είναι βέβαια γνωστές και επισημάνσεις που έθεσε o Alpi με την αναγραφή αυτή σε δύο κοπές που προηγούνται χρονολογικά. H επίκληση του τίτλου του άρχοντα του Nτιγιαρμπακίρ δηλώνει επικυριαρχία στην περιοχή της Άμιδας βορειότερα ή έστω διεκδίκηση των εδαφών αυτών από τον Nετζμεντίν Aλπί. Στην πίσω όψη του νομίσματος η επιγραφή ξεκινά από τα δεξιά και αναγράφεται αριστερόστροφα, αποδίδοντας στον Aλπί τον τίτλο (kunya) Abu al-Muzaffar «Πατέρας του Kατακτητή» και προσθέτοντας στη συνέχεια τη γενεαλογία του: «γιος του Tιμουρτάς, του γιου του Iλ-Γαζί, του γιου του Aρτούκ». Tα νομισματικά επιγράφια στη συγκεκριμένη έκδοση έχουν καλλιγραφηθεί σε Nashki, μια μετεξέλιξη μάλλον της διακοσμητικής κουφικής γραφής.